آفريقا؛ تلاش فناوري براي التيام زخم‌هاي كهنه
كامران مشفق آراني
در قاره‌اي كه زخم‌هاي استعمار هنوز التيام نيافته و صداي طبل‌هاي قبيله‌اي با زنگ تلفن‌هاي هوشمند در هم آميخته، مردمان اين سرزمين پهناور خود را در برزخي ميان سنت و مدرنيته مي‌يابند، اين قاره كهن، كه روزگاري گهواره بشريت بوده، گمان مي‌رود كه اكنون در آستانه زايشي نو قرار گرفته باشد، زايشي كه نه از رحِم طبيعت، بلكه گويا از زهدان فناوري سر برمي‌آورد، در اين ميان، پرسش اساسي اين است: آيا فناوري مي‌تواند آن «دم مسيحايي» باشد كه روح تازه‌اي در كالبد خسته آفريقا بدمد؟ فرانتس فانون، انديشمند انقلابي، مي‌گويد: «هر نسلي بايد رسالت خود را كشف كند، آن را محقق سازد يا به آن خيانت كند»، امروز، نسل جديد آفريقا رسالت خود را در فضاي ديجيتال يافته است، آنها با كليدهاي صفحه كليد رايانه خود، سنگرهايي مي‌سازند محكم‌تر از سنگرهاي فيزيكي پدران‌شان، اين نسل، با هر كليك و هر پست در شبكه‌هاي اجتماعي، تلاش مي‌كند تا تاريخ قاره را از نو بنويسد، اما آيا اين «انقلاب خاموش» مي‌تواند آن تغيير بنياديني باشد كه آفريقا دهه‌هاست در انتظار آن است؟ در رواندا، كشوري كه زماني صحنه يكي از هولناك‌ترين نسل‌كشي‌هاي قرن بيستم بود، امروز شاهد معجزه‌اي ديگر هستيم، دولت با سرمايه‌گذاري گسترده در زيرساخت‌هاي فناوري اطلاعات، اين كشور را به «سنگاپور آفريقا» بدل كرده است، طبق گزارش بانك جهاني، از سال 2000 تا 2021، نرخ دسترسي به اينترنت در رواندا از كمتر از يك درصد به بيش از 30درصد افزايش يافته است، اين تحول ديجيتال نه تنها رشد اقتصادي را به همراه داشته، بلكه به عنوان ابزاري براي آشتي ملي نيز عمل كرده است، پلتفرم‌هاي آنلاين، فضايي امن براي گفت‌وگو ميان بازماندگان نسل‌كشي و خانواده‌هاي عاملان آن فراهم كرده‌اند. در نيجريه، پرجمعيت‌ترين كشور آفريقا، فناوري سلاحي دو لبه بوده است؛ از يك سو، جنبش #EndSARS در سال 2020، كه با هدف مبارزه با خشونت پليس شكل گرفته بود، نشان داد كه چگونه شبكه‌هاي اجتماعي مي‌توانند صداي معترضان را به گوش جهانيان برسانند، اين جنبش كه عمدتا از طريق توييتر سازماندهي شد، توانست توجه جهاني را به مساله خشونت پليس در نيجريه جلب كند، از سوي ديگر، همين فناوري در دست گروه‌هاي تروريستي مانند بوكوحرام، به ابزاري براي جذب نيرو و گسترش ايدئولوژي افراطي بدل شده است. آمار نشان مي‌دهد كه گسترش دسترسي به اينترنت و تلفن همراه در آفريقا، تاثير مستقيمي بر شاخص‌هاي توسعه انساني داشته است، طبق گزارش سازمان ملل، در كشورهاي آفريقايي كه نفوذ اينترنت بالاي 40درصد است، نرخ مرگ و مير كودكان زير 5 سال به طور متوسط 23درصد كمتر از كشورهايي است كه نفوذ اينترنت كمتر از 10درصد دارند، اين آمار نشان مي‌دهد كه چگونه دسترسي به اطلاعات و خدمات آنلاين مي‌تواند به‌طور مستقيم بر سلامت جامعه تاثير بگذارد. در زمينه بيماري‌هاي واگيردار، فناوري نقشي دوگانه ايفا كرده است، در جريان شيوع ابولا در غرب آفريقا در سال 2014، استفاده از اپليكيشن‌هاي موبايلي براي رديابي تماس‌ها و اطلاع‌رساني، نقش مهمي در كنترل بيماري داشت، به گونه‌اي كه سازمان بهداشت جهاني اعلام كرد استفاده از فناوري‌هاي موبايل، زمان شناسايي موارد جديد را از 4 روز به كمتر از يك روز كاهش داد، با اين حال، همين پلتفرم‌هاي ارتباطي گاه به بستري براي گسترش اطلاعات نادرست و نظريه‌هاي توطئه درباره بيماري‌ها تبديل شده‌اند. در موردي ديگر مثلا درباره كودتاها، آمارها روندي پيچيده را نشان مي‌دهند، طبق داده‌هاي مركز مطالعات استراتژيك و بين‌المللي، از سال 2000 تا 2020، تعداد كودتاهاي موفق در آفريقا از 38 مورد در دهه 1990 به 16 مورد كاهش يافته است، اگرچه نمي‌توان اين كاهش را مستقيما به گسترش فناوري نسبت داد، اما تحليلگران معتقدند كه افزايش شفافيت و امكان بسيج سريع مردم از طريق شبكه‌هاي اجتماعي، انجام كودتا را دشوارتر كرده است. در زمينه نرخ زاد و ولد، آفريقا همچنان جوان‌ترين قاره جهان است، اما الگوهاي باروري در حال تغيير است، در كنيا، كه يكي از پيشگامان فناوري در شرق آفريقاست، نرخ باروري از 4.91 فرزند به‌ازاي هر زن در سال 2000 به 3.37 در سال 2021 كاهش يافته است، كارشناسان اين كاهش را تا حدي به افزايش دسترسي به اطلاعات و خدمات بهداشت باروري از طريق پلتفرم‌هاي آنلاين نسبت مي‌دهند. اما آيا اين پيشرفت‌هاي فناورانه به معناي پايان چالش‌هاي آفريقاست؟ اكهارت توله، فيلسوف معاصر، مي‌گويد: «فناوري ابزاري است براي بيان آنچه در درون ماست، نه براي تغيير آنچه هستيم»، اين گفته، ما را به تأملي عميق‌تر وا مي‌دارد، آيا فناوري مي‌تواند زخم‌هاي عميق استعمار، نژادپرستي و فقر را التيام بخشد، يا تنها پوششي است بر اين زخم‌ها؟ چالش اصلي آفريقا در عصر ديجيتال، حفظ هويت در عين پذيرش نوآوري است، چگونه مي‌توان ميراث غني فرهنگي را حفظ كرد و در عين حال از قافله پيشرفت عقب نماند؟ اين پرسشي است كه هر روز در كافه‌هاي اينترنتي لاگوس، دفاتر استارتاپي نايروبي و كلاس‌هاي درس آنلاين در قاهره مطرح مي‌شود. در پايان، بايد گفت كه فناوري براي آفريقا نه نوشدارو است و نه زهر، بلكه آينه‌اي است كه تصوير واقعي قاره را منعكس مي‌كند، با تمام زيبايي‌ها و زشتي‌هايش، با تمام اميدها و نااميدي‌هايش، آفريقا در اين آينه ديجيتال، خود را از نو كشف مي‌كند و شايد اين خودشناسي، آغازي باشد بر رنسانسي كه قرن‌هاست در انتظار آن است، رنسانسي كه در آن، صداي طبل‌هاي قبيله‌اي و زنگ تلفن‌هاي هوشمند، نه در تضاد، بلكه در هماهنگي با يكديگر، سمفوني آينده آفريقا را مي‌نوازند.